म्यानमारी शेतकऱ्याची जीवनदायिनी: इरावती

व्यापारासोबत या नदीच येथील शेतीव्यवसायात  भरीव योगदान आहे. तब्बल चार लाख वर्ग किलोमिटरचं सिंचन क्षेत्र एकट्या ईरावडीच आहे. यावरुन तिचं महत्व लक्षात येईल. या नदीच्या आश्रयाला साडेतीन कोटी लोक राहतात. म्हणजे देशाच्या ६६% लोकांना ही नदी आश्रय देते. उत्तरेकडून दक्षिणेकडे शेतीला आणि लोकांना पाणी पाजत ही नदी वाहतेय. इरावडीच्या पाण्यावर मोठ्या प्रमाणात भाताचं पीक घेतलं जात. इथं तब्ब्ल ८० लाख हेक्टरवर भाताचं पीक पसरलय. त्यानंतर नंबर लागतो कडधान्य आणि तेलबियांचा. ४० लाख हेक्टरवर या द्विदल पिकांची डाळ शीजलीय.  त्यानंतर मक्यासारख्या इतर दुय्यम पिकांचा नंबर लागतो.

ईरावडीची अजून एक खासियत आहे, ती म्हणजे येथील डॉल्फिन मासे. ईरावडी-डॉल्फिनची खासियत अशी आहे की ते समुद्री प्रकारात मोडत असूनसुद्धा नदीतील गोड्या आरामात राहतात. इरावडी साठी ते परप्रांतीयच. पण या परप्रांतातही ते वसले, समृद्ध झाले. जगातल्या सात मानांकित डॉल्फिनच्या मानाच्या यादीत त्यांना स्थान आहे. त्यांचं रुपडं देखील वेगळंच आहे. इतर डॉल्फिन सारखी चोच नाही, लांबुळकं तोंड नाही. कपाळ देखील गोलगुळगुळीत. कल्ले लहान, त्रिकोणी. रंग, वरच्या बाजूला गर्द करडा तर खालच्या अंगाला फिक्कट करडा. असा हा इरावडीचा डॉल्फिन एखाद्या एलियनच्या स्पेसशीप सारखा दिसतो. ८ फुट लांब आणि १८० किलो वजनाचा हा ईरवाडी-किंग दिमाखात नदीपात्रात फिरत असतो. हे डॉल्फिन तसे पोहण्यात संथ असतात पण जीवर बेतलं तर तासाला २० ते २५ किलोमीटर वेगाने पोहू शकतात. मादी दर दोन-तीन वर्षांनी एका बाळाला जन्म देते. दहा किलो वजनाचा, सव्वातीन फुट लांब गोंडस डॉल्फिन-बाळ जन्मानंतर दोन वर्षापर्यंत आईच्या देखभालीखाली असतं. त्यानंतर मात्र ते स्वतःच्या कल्ल्यांवर उभं राहत आत्मनिर्भर होतं. 

तसा हा जीव एकटा दुकटा राहत नाही. पाच सहाच्या ग्रुपने फिरतात. शिकार सुद्धा ते एकत्र करतात. सात डॉल्फिन सिंहाच्या काळपासारखे एकत्र येऊन शिकार करतात. माश्यांच्या मोठ्या घोळक्याला रिंगण करून ते घेरतात. विशिष्ट प्रकारचा द्रव थुंकतात. या द्रवाचा वापर करून माश्याच्या कळपाला जाळ्यात पकडतात. एकढचं नाही तर हे डॉल्फिन कोळ्यांना मासे पकडायलादेखील मदत करतात. 

सध्या मोठ्या प्रमाणात जंगलतोड झालीये. शेती, खाणी आणि गाव शहरांनी जमिनीचा हिरवा शालू फेडायला सुरवात केलीय. त्यामुळे मातीची धूप मोठ्या प्रमाणात होतेय. इरावडीच्या गढूळ पाण्यातून सुपीक माती वाहत अंदमान समुद्राच्या वाटेला निघालीये. ईरावडी खोऱ्यात वापरले जाणारे खतं आणि कीटकनाशकं नदीत पोहोचताहेत.  मासेमारी आणि औद्योगिकरणामुळे जैवविविधतेला धोका निर्माण झालाय. करोडो लोकांची जीवनदायिनी ‘इरावडी’ मलूल होतेय की काय असं वाटतंय. डोक्यातील विचार इरावडीच्या पाण्यासारखे गढूळ झाले.