खाईके पान बर्मा वाला

म्यानमारमध्ये बरेच वर्षे मिलिटरी राज होते. त्यामुळे बाहेरील देशाचा हस्तक्षेप तसा कमीच होता. त्यामुळे का असेना इथली जंगलं टिकली. शासन आधुनिक शेतीचा अजेंडा जोरात राबवतंय. या रेट्यात इथला शेतकरीही रूप पालटतोय. जंगलाचा लचका तोडून रबर, पाम, पानमळे यासारखी पिकं वाढलेत. जुनी राजधानी रंगून जवळ पानमळ्यांची शेती जास्त रंगलीय. पण ‘ताऊन्गु’ या ठिकाणी म्यानमारमधलं सर्वांत चांगल्या प्रतीचं पान पिकवलं जात. हे ठिकाण पानाच्या गुणवत्तेसाठी प्रसिद्ध आहे. म्हणूनच “पान प्रेमी..  ताऊन्गु च्या वाटेला” अशी म्हण इथं प्रसिद्ध आहे.

भारतासह संपूर्ण दक्षिण आशियायी देशात पानाचा तोबरा भरला जातो, पण खरे पानाचे शौकिन म्यानमारीच असं मी म्हणेन. अगदी सण, समारंभापासून तर लग्नकार्यापर्यंत यांचं विड्याच्या पानाशिवाय पान हालत नाही.

म्यानमारी भाषेत पानाला ‘क्वऊन – या’ असं म्हणतात. इथं जागोजागी पानाच्या टपऱ्या दिसतात. आपल्याकडे पानवाला भैया असतो तर इकडे बहुतांश ठिकाणी पानवाली बहेना असते. ‘विडा घ्या हो नारायणा हे पद आळवत’ या म्यानमारी  लक्ष्म्या टपऱ्या -टपऱ्यांवर उभ्या असतात. हिरव्याकंच बदामी पानावर पांढरंशुभ्र चुन्याचं लोणी आणि कात लावून, त्यावर सुपारीचे तुकडे, काही सुगंधी पदार्थ, आणि खास गिऱ्हाइकाला तंबाखू टाकून विडा बनवला जातो. मग तो लुंगीधारी पाणवीर, देश रंगवायचा विडा उचलत त्याला तोंडात कोंबतो. हिरव्यांच्या पार्टीतील पान, पांढऱ्या चुण्यासोबत आणि विटकरी कातासोबत युती करून लालभडक राजमार्गावर प्रवासासाठी तयार होतो. निसर्गाने कर्बयुक्त अन्न पचवायला दिलेल्या लाळेसोबत विड्याला घोळवत ही तांबूल पिकदाणी फुल भरतो. अगदी बोलतानासुद्धा हा पानार्क तोंडाच्या टाकीतून ओघळणार नाही ह्याची काळजी घेत लहान बाळागत बोबडं बोलत गप्पा मारत असतो. ही  रसभरित चर्चा, तोंड मुखरसभरित होईपर्यंत चालते. शेवट टाकी ओव्हरफ्लो व्हायच्या बेतात आल्यावर मुखरसाची लाल पिंक मिळेल त्या जागेवर टाकून मोकळा होतो. म्यानमारमध्ये हे पानसडे सर्वत्र दिसतात. आपली ही मॉडर्न-आर्ट चितारत हे अज्ञात चित्रकार सर्वत्र फिरत असतात. पानाने लाल झालेले दात दाखवणारे लोक इथं जागोजागी दिसतात.

पानसुपारी खाण्याची प्रथा ऐतिहासिक आहे. इथं पानाशिवाय लोकांचं पान हालत नाही. प्रत्येक घरात पानाचा डब्बा असतो. त्याला इथं ‘कुन-इट’ असं म्हणतात. जसं आपल्याकडे पाहुण्याला चहापाणी केलं जातं, तसं इथं ग्रीन टी आणि पानाचा विडा देऊन ‘चहा-पान’ करतात. लहान पोरं गोड पान खातात पण मोठे मात्र वेलची, लवंग आणि तंबाखूयुक्त पान पसंद करतात. पान, सुपारी आणि लाफेट (चहाच्या पानाचं लोणचं) या इथल्या संस्कृतीतल्या महत्त्वाच्या  गोष्टी आहेत. लग्न झाल्यावर नववधू आपल्याबरोबर नक्षीदार पानाचा डबा नेते. इथं अजून एक विचित्र जुनी प्रथा आहे, ती अशी की शत्रूला मारण्याआधी त्याला पान आणि पाणी हवंय का? असं उपहासाने विचारलं जात.