पी एच बॅलन्सर उर्फ सामु सुधारक

निसर्गाने आपल्या शरीरात सेन्सर बसवलेत. चिंच, आवळा यासारखे ऍसिडयुक्त फळं, किंवा साखरयुक्त मिठाई (साखरेपासून पोटात ऍसिडचा बनणार असतं) पहिली किंवा त्याची कल्पना जरी केली तरी तोंडाला पाणी सुटतं आणि लाळ तयार होते. लाळेचा पीएच सातपेक्षा जास्त म्हणजे म्हणजे आम्लारीधर्मी आहे. कारण शरीराला माहितीय की याचा स्वतःच्या हातावर आणि तोंडावर नियंत्रण नाही. हे ऍसिडान्न हा खाणार आणि याला ऍसिडिटी होणार. म्हणून ते ऍसिडिक अन्न तोंडात येण्याअगोदर शरीर तोंडात अल्कलीयुक लाळ तयार करते. 

तुम्ही विचारलं शेतात, मातीत अशी व्यवस्था निसर्गाने केलीय का? तर याचं उत्तर आहे. हो ! इथं लाळ नसते पण सूक्ष्मजीव असतात. मातीत ऍसिड आणि अल्कलीची  निर्मिती करणारे जिवाणू उपलब्ध असतात. ज्याप्रकारचं खतपाणी जमिनीत पडतं, त्याच्या विरुद्ध पक्षातले सूक्ष्मजीव, बाह्या सरसावून कामाला लागतात. उदाहरणार्थ ऍसिडिक पदार्थ मातीत पडला तर अल्कली तयार करणारे जिवाणू आणि अल्कलीयुक्त पदार्थासाठी ऍसिड बनवणारे जिवाणू वाढतात आणि त्याला सातच्या घरात आणतात.

आता फवाऱ्याच्या पाण्यात पीएचचं काय महत्व हे जाणून घेऊया.  आपल्याकडे जास्तकरून सातपेक्षा जास्त सामूचं जड पाणी असतं. पृथ्वी हा मोठा मिठाचा खडा आहे. तिच्या पोटात वेगवेगळ्या प्रकारच मीठं सामावलेले आहेत. जमिनीच्या पोटातून पाणी उपसून काढतांना, त्याबरोबर  मीठही बाहेर येतं. किंवा नद्यानाल्यातुन पाणी वाहत जातांना मातीतील मीठ विरघडून पाण्यात साठत जातं. 

शेतात औषधं फवारायला आपण जर हे जास्त सामूचं जड पाणी वापरलं तर काय होईल? हा प्रश्न डोक्याची ऍसिडिटी वाढवत असेल ना? सांगतो. फवाऱ्याचं पाणी जड असेल तर त्यावर ‘धन’ भार असतो आणि त्यात मिसळलेल्या कीटकनाशकांवर ‘ऋण’ भार असतो. जसे चुंबकाचे ‘धन’ आणि ‘ऋण’ टोकं एकदुसऱ्याला  चिकटतात, तसेच ‘ऋण’ शेतीऔषध आणि ‘धन’ भारित जड-पाणी एकदुसऱ्याच्या बंधनात अडकतात. फवारल्यावर ते विलग होत नाही, पर्यायाने  शेतीऔषधांची परिणामकारकता कमी होते. या ‘ऋण’ शी युती होऊन, ‘धन’ शेतीरासायन जड, पाण्याच्या ऋणात अडकतं.

या युतीचा तोटा म्हणजे, फवाऱ्याच्या टाकीत, कीटकनाशक आणि जड पाणी मिसळल्यावर, त्यांची अभिक्रिया सुरु होते. कीटकनाशकांचे मिठात रूपांतर होऊन ते खाली बसते किंवा टाकीच्या कडांना चिकटते. त्यामुळे कीटकनाशकांची परिणामकारकता कमी होते.

कीटकनाशकांचा ‘हाफ लाईफ पिरिअड’ म्हणजे एखादं कीटकनाशक फवारल्यावर त्यातील ५०% औषधाचा नाश व्हायला लागणार कालावधी महत्वाचा असतो. पाण्याच्या पीएच मुळे कीटकनाशकांचा ‘हाफ लाईफ पिरिअड’ कमी होतो. उदाहरणार्थ ‘कॅप्टन’ हे बुरशीनाशक, पाच पीएचच्या पाण्यात मिसळून फवारल्यावर, त्याचे सक्रिय घटक ३२ तासात ५० टक्के विघटित होतात. पण तेच औषध, सात पीएचच्या पाण्यात मिसळून फवारले, तर त्याचा ‘हाफ लाईफ पिरिअड’ ७ तासापर्यंत खाली येतो. हा पीएच अजून आठ पर्यंत वाढवला, तर कॅप्टन चे सक्रिय घटक फक्त दहा मिनिटात नष्ट होतात. म्हणजे पाच पीचच्या पाण्यात ज्याचा ‘हाफ लाईफ पिरिअड’ ३२ तास होता तो आठ पीएचला फक्त दहा मिनिटावर आला. यावरून अयोग्य सामूचा फवारा किती धोकादायक आहे याची कल्पना येईल.

आता फवाऱ्याच्या पाण्याचा पीएच मोजायचा कसा ?  ते अगदी सोप्पंय! पाण्यात पीएच पेपर बुडवायचा आणि त्याचा रंग कोणत्या रंगाशी मिळतो ते त्यावरच्या पट्टीत पाहायचं. बाजारात पेनच्या आकाराचे ‘पीएच-मीटर’ मिळतात. तेही वापरू शकतो. पण पीएच पेपर हाच भरवश्याचा ‘पीएच-मित्र’. तो स्वस्तही असतो, वापरायला सोपा आहे आणि महत्वाचे म्हणजे त्याला कॅलिब्रेशनची गरज पडत नाही. 

पाण्याचा पीएच मोजला आणि तो सातच्या वरती आहे. आता त्याला विरोधी उमेदवारासारखा खाली कसा बसवायचा ? हा प्रश्न पडलाय ना? त्यासाठी बाजारात ‘पीएच-बॅलन्सर’ म्हणजे ‘सामू-सुधारक’ उत्पादने उपलब्ध आहेत. ते वापरून आपण फवाऱ्याचा सामू, सहा ते सातच्या आत आणू शकतो. सामूसुधारकांचे ‘ऋण’ भार जड पाण्यातील ‘धन’ भारला चिकटून बसतात आणि त्यांना उदासीन बनवतात. मग या उदास पाण्यात कीटकनाशकाची परिणामकारकता वाढते. जर बाजारातील उत्पादने वापरायचे नसतील तर सिट्रिक ऍसिड हा उत्तम पर्याय आहे. आपल्याकडे सिट्रिक ऍसिडदेखील नसेल तर शेतातल्या लिंबूच्या झाडावरून रसरशीत लिंबू तोडून त्याचा रस काढायचा आणि हा रस पीएच कमी करायला वापरायचा. एवढंच काय पण पीएच जास्त नसेल तर ताक देखील वापरता येऊ शकेल. ताकाला जाऊन फवाऱ्याचं भांड लपवन्यात काहीच अर्थ नाहीये.  हे घरगुती पर्याय वापरायला हरकत नाही. पण सिट्रिक ऍसिडचे, ताकाचे किंवा लिंबूरसाचे प्रमाण किती घालायचे याची कसरत आपल्याला करावी लागते. त्यासाठी एक लिटर पाणी मोजून घेऊन, त्याचा पीएच सातच्या घरात आणायला प्रतिलिटर किती लिंबूरस, ताक किंवा सिट्रिक ऍसिड लागते याचे प्रमाण ठरून घ्या. त्यानुसार मोठ्या टाकीसाठी प्रमाण ठरवा.